Monumentendagwandeling 2002                  Thema: Handel en Bedrijvigheid.

Start Markt 1 : Stadhuis.
Gebouwd in 1534 naar een ontwerp van de grote bouwmeester Rombout Keldermans in opdracht van Vrouwe Elisabeth van Culemborg en haar man Anthonis van Lalaing. De gevels zijn opgetrokken in baksteen afgewisseld met natuursteen in Zuid-Nederlandse gotische stijl. Het gebouw heeft op de begane grond een kelder en een centrale hal. Op de eerste verdieping bevindt zich de burgerzaal en de burgemeesterskamer. Daarboven de raadzaal en daarboven een grote zolder. Het gebouw vertoont een verscheiden heid aan bouwmaterialen. Bijzonder fraai zijn de gebrandschilderde ramen, die zijn aangebracht tijdens de grote restauratie tussen 1939 en 1949 en waarop men de geschiedenis van Culemborg kan aflezen. In het kader van het thema handel is het interessant om de ramen in de burgerzaal te bekijken waarop de gildetekens staan van de 12 gilden die Culemborg ooit heeft gehad. De glazenier Basart heeft hiervoor de zilveren gildetekens, die zich in het museum Elisabeth Weeshuis bevinden, als voorbeeld genomen. In de raadskelder, die vroeger werd gebruikt als vleeshuis hangt nog een vleeshaak. Tot 1519 stonden er visbanken op de Oude Vismarkt. Hier hakten de visvrouwen Jan van Buren in mootjes, toen hij met zijn leger Culemborg in 1428 was binnengevallen De afbeelding in het deurkalf boven de zijdeur van het stadhuis aan de Oude Vismarkt herinnert hier nog aan.Tegen de westgevel van het stadhuis stond vroeger de waag.

Via de Koestraat naar de Ridderstraat.
Ridderstraat 15: Christelijk Gereformeerde Kerk.
In 1868 is een reeds bestaand gebouw verbouwd tot een kleine zaalkerk met een neo-classistische gevel. De gevel steen met het jaartal 1834 duidt op de afscheiding van de Chr.Gereformeerde Kerk van de Ned. Hervormde Kerk.
Links om naar de Slotstraat
Slotstraat 10. Stadhouders-of Drostenhuis.
In 1462 werd het reeds bewoond door Sweder van Culemborg ( bastaardzoon van Heer Gerard II ) Sweder was stadhouder van de heerlijkheid Culemborg. Na de dood van Heer Jasper (1504) woonde hier zijn echtgenote Johanna van Bourgondië. In het vertrek dat Sweder gebruikte als kapel bevindt zich nog een fraaie muurschildering van een Calvarieberg.
Langs het Stadhoudershuis naar de Lange Meent.
Kasteeltuin met museum de Groene Schuur.
Het driedelige kasteelcomplex is geheel omgracht. In museum de Groene Schuur bevinden zich de bodemvondsten, die tijdens het archeologisch onderzoek zijn opgegraven. Op het terrein bevindt zich een theekoepeltje uit 1846.
Via de kasteelbrug weer terug naar de Lange Meent.
Links langs de Ramstoren en vervolgens over de brug over de Schoteldoekse Haven.
Dit nu smalle tussengrachtje was in vroeger tijden een veel bredere haven.De naam Lange Havendijk herinnert hier nog aan. Via het riviertje de Meer,dat langs de oostzijde van de stad stroomde en tevens werd gebruikt als stadsgracht, kwam men in de Schoteldoekse Haven. 
Vanwege de vele markten die er reeds in de Middeleeuwen werden gehouden, was er veel bedrijvigheid rond deze haven en de Havendijk, zoals dit hele stadsdeel werd genoemd waar de schippers en vissers woonden.
Via de Visstraat naar de Vishal op de Vismarkt.
In 1519 werd de visafslag van de Oude Vismarkt verplaatst naar de Vismarkt. De visafslag lag toen direct naast de haven. De in classicistische stijl gebouwde vishal is van 1787. Tussen 1788 en 1940 werd hier iedere vrijdag de aangevoerde zee en riviervis bij afslag verkocht. Het huis op de hoek heet dan ook toepasselijk 'de Zalm'. Na de restauratie in 2001 werd op monumentendag op 14 september 2002 de vishal officieel geopend.
Nu terug via de andere brug over de Schoteldoekse Haven, waar aan de andere kant Theater de Fransche School is gelegen. Dit neo-classistische gebouw van de architect Cornelis Sillevis werd in 1846 op het hoogste punt van de stad gebouwd als stadsarmenschool annex vloedlokaal. De hoge deurpartij in de voorge vel is aangebracht op vaarhoogte.
Schuin oversteken naar de Achterstraat.
Achterstraat 36. 
Jan van Riebeeckhuis of Huis de Fonteyn. Hier werd in 1619 Jan van Riebeeck geboren. Het huis werd toen bewoond door zijn grootvader van moederszijde Govert Antonisz. van Gaesbeek. Jan van Riebeeck trad in 1639 in dienst van de V.O.C. In 1652 stichtte hij een verversingsstation aan Kaap de Goede Hoop waaruit later de Kaapkolonie zou ontstaan. Dat is dit jaar precies 350 jaar geleden. De V.O.C. werd in 1602 opgericht. Vele Culemborgse familieleden van Jan van Riebeeck waren in dienst van de V.O.C., zoals zijn vader Anthony van Riebeeck, zijn neef Antonio van Diemen, zijn oom Gerrit van Harn, maar ook zijn neven van Opdorp en Faa. De V.O.C. was in de 17e en 18e eeuw de grootste handelsmaatschap pij van ons land. Achter het J.van Riebeeckhuis ligt de kruidentuin de Fonteynhof. De kruidentuin is in formele stijl aangelegd en er groeien vele geneeskrachtige kruiden.
Doorlopen naar Achterstraat 2. 
de Evangelisch Lutherse Kerk.
De kerk is in 1839 gebouwd op de fundamenten van de St. Pieters- of Gasthuiskapel. Het voormalige koor is op het voorplein gemarkeerd door stenen paaltjes.Op het vorig jaar gerestaureerde klokkestoeltje staat een zwaan als windvaan. Hieraan herkent men een Lutherse Kerk. Luther werd ook wel de Zwaan genoemd. In de pilasters aan weerszijde van de deur zijn Lutherrozen aangebracht. Graaf George Frederik van Waldeck Pyrmont heeft in 1676 de Gasthuiskapel bestemd tot Lutherse Kerk en na een verbouwing kon ze in 1677 in gebruik worden genomen. Een gedeelte van het fraaie 17e- eeuwse meubilair is nog aanwezig. Het kostbare avondmaalzilver van de Lutherse gemeente is tentoongesteld in het museum Elisabeth Weeshuis. 
Rechtdoorlopen naar Herenstraat 29: 
Museum Elisabeth Weeshuis.
Het weeshuis is gesticht uit de nalatenschap van Vrouwe Elisabeth van Culemborg en in gebruik genomen in 1560. Tot 1950 hebben er wezen gewoond. Via de poort komt men op het voorplein. Links de meisjesvleugel waarin het museum is gevestigd. Rechts de jongensvleugel en de kapel waarin nu de bibliotheek is gehuisvest. Het museum is niet alleen interessant vanwege haar collectie, maar zeker ook als 16e- eeuws pand. Achter het museum ligt de sfeervolle weeshuistuin. Zeker het bezichtigen waard is de achter in de tuin gelegen stadsmuur /kasteelmuur van het Nye Huus uit 1320. Hier kan men een wijle verpozen en daarna weer uitgerust verder wandelen.
Rechtsaf en daarna linksaf naar Everwijnstraat 3-9: 
Caiffaigne.
Rond 1460 stond er op de plaats van dit gebouw al woningen, die eigendom waren van Heer Jasper van Culemborg. In 1549 werd het geschonken aan de 'Pot', een 15e- eeuwse instelling van armenzorg. Eind jaren zestig is het pand gerestaureerd en bestemd als bejaardensociëteit.
Teruglopen naar het Hof en vervolgens naar 't Jach. Molen 'de Hoop'. Stenen windkorenmolen uit 1853.
Op deze plek hebben eeuwenlang molens gestaan. Rond 1900 was de molen al buiten gebruik. In 1977 kocht de gemeente de molen aan De molen werd in 1993 geheel gerestau reerd en weer van een kap, wieken en omloop voorzien. De vrijwillige molenaar laat de molen op zaterdagen en bij festiviteiten draaien.
Via de Buitenmolenstraat naar de Varkensmarkt 18.
Oud Katholieke Kerk
De kerk is gewijd aan de H.H. Barbara en Antonius. Boven de ingang de Griekse tekst 'Pantocratori, (Aan de Albeheerser)'. De parochie werd gesticht in 1624. Tot 1853 stond er een schuilkerk achter de pastorie, vanaf de Varkensmarkt te bereiken via een smalle steeg. Zowel de kerk als de pastorie zijn enkele jaren geleden gerestaureerd. Het interieur is van een harmonieuze schoonheid.
Rechtsaf door de Jodenkerkstraat naar de aan het eind liggende Synagoge.
Gebouwd in 1867 naar een ontwerp van de stadsarchitect C. Sillevis. Waterstaatskerkje met neo-gotische kenmerken. Culemborg had in de 19e eeuw en de eerste helft van 20e eeuw een grote Joodse gemeenschap. De Synagoge is nu eigendom van de Nederlands Gereformeerde kerk en is in 1980 gerestaureerd.
Terug lopen naar de Binnenpoort.
Let op de handjes en memoriestenen aan weerszijden van de panden aan de gracht, die de hoogte van verschillende waterstanden bij dijkdoorbraken in de historie aangeven. 
De Binnenpoort werd gebouwd in de 14e eeuw tijdens de ommuring van de Binnenstad. In 1557 liet Floris I van Pallandt de poort verhogen. Dit blijkt uit een jaarsteen boven de waterlijst. In de toren hangt een klok welke werd gegoten door Wilhelmus van Wou in 1509. De tekst in de klok luidt: 'Salvator is min name, min ghelut is voor gode bequame. Den levenden roepe ick, den doden overlude ick. Wilhelmus de Woe'. De toren heeft verschillende verdiepingen, die met elkaar zijn verbonden door een smalle wenteltrap. In de toren is het atelier gevestigd van beeldend kunstenaar Rop Philippi.

Doorlopen naar de Markt.
Markt 50: R.K.St.Barbarakerk. De kerk is gebouwd tussen 1884 en 1887 naar een ontwerp van de architect P.J.van Genk. Het is een driebeukige kruisbasiliek in neogotische stijl. Het oorspronkelijke neogotische polychroom geschilderde interieur is helaas in 1948 overgeschilderd, zodat er weinig van de authenticiteit overbleef. In de jaren 80 is het interieur gemoderniseerd. Het monumentale orgel is van orgelbouwer Witt.-Bätz. In de toren hangt de Elisabethklok uit de voormalige Janskerk.
Langs de R.K. kerk het kerkpad volgen naar het plein voor het stadskantoor. 
Hier staan nog de kapel, de orangerie en de toegangspoort van het voormalig seminarie, gebouwd in 1855. In 1899 is de kapel vergroot. Op de neoclassisti sche poort prijkt het wapen van monseigneur Zwijssen, aartsbisschop van Utrecht van 1853 tot 1868. De poort, kapel en orangerie houden de herinnering levend van het voormalig Aartsbisschoppelijk Klein-Seminarie.
Door de poort linksom naar de Grote Kerkstraat.
Grote Kerkstraat 4: Grote-of Barbarakerk. Dit is een kruisbasiliek uit het midden van de 16e eeuw in Bra- bants/gotische stijl. De basis voor deze kerk werd al veel eerder gelegd. Er stond namelijk al een kerk voordat Culemborg in 1318 stadsrechten kreeg. In 1422 brandde deze bij de grote stadsbrand af. Zij werd weer opgebouwd door heer Johan III. Zijn broer Hubert had in 1421 het Barbarakapittel gesticht.

De Dekenije tegenover de kerk herinnert hier nog aan. Hoewel in de gevel het jaartal 1553 staat is de Dekenije oorspronkelijk ook van 1422. 
Tijdens het bewind van Vrouwe Elisabeth werd de kerk vergroot en verfraaid. In 1566 vond ook hier een beeldenstorm plaats. Daarna is de kerk hersteld. In 1654 werd de kerk getroffen door blikseminslag. De torenspits stortte in de kerk, waarbij al het meubilair verbrandde en alle stenen grafzerken barstten. Er kwam nieuw meubilair, maar de torenspits is nooit meer geplaatst. In 1654 zijn er negen Hemonyklokken in de toren gehangen. Nu hangen er nog zes Hemonyklokken in de toren, die op monumentendag kunnen worden bezichtigd. Tussen 1964 en 1968 is de kerk grondig gerestaureerd.
Einde monumentenwandeling.